Ciężar dowodu

Problematyka ciężaru dowodu, wobec lakonicznej regulacji w art. 6 kodeksu cywilnego jest przedmiotem szeregu orzeczeń Sądu Najwyższego koncentrujących się wokół kilku kluczowych zagadnień:

• materialnoprawnych skutków rozkładu ciężaru dowodów,
  
• zasady kontradyktoryjności
  
• możliwości podnoszenia zarzutu naruszenia art. 6 k.c. przez sąd orzekający
  

Rozkład ciężaru dowodu.

W aspekcie materialnym zasada ciężaru dowodu wskazuje kogo obciążają negatywne skutki nieprzeporwadzenia określonych dowodów. Przedmiotem dowodzenia są fakty, przy czym zgodnie z art. 6 k.c. są to fakty prawne, a więc takie, z którymi norma prawna wiąże określone skutki prawne. Fakty prawne dzielą się na trzy rodzaje:

1. fakty prawotwórcze – powodujące powstanie skutków prawnych (np. zawarcie umowy, sporządzenie testamentu, wyrządzenie szkody czynem niedozwolonym),
   
2. fakty prawotamujące – powodujące, że dany fakt prawotwórczy w konkretnym przypadku nie wywołał skutku prawnego (np. wada oświadczenia woli, niepoczytalność sprawcy deliktu),
   
3. fakty prawoniweczące – powodujące, że skutki prawne faktu prawotwórczego ustały (np. wykonanie zobowiązania, zwolnienie z długu),
   

przy czym zasadniczo udowodnienie faktów prawotwórczych spoczywa na powodzie, zaś faktów prawotamujących i prawoniweczących na pozwanym

Ciężar udowodnienia faktów spoczywa na:

- powodzie - uzasadniających jego roszczenie,

- pozwanym - uzasadniających oddalenie powództwa,

Odwrotnie jest przy powództwie o o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego gdy powód twierdzi, że zdarzenie w wyniku którego skutek miał powstać nie istniało lub nie wywołało skutku, jak również np. w razie powództwa o uchylenie uchwały czy powództw dotyczących prawidłowości rozwiązania umowy o pracę.

SN dopuszcza także odstępstwa od wskazanych wyżej zasad rozkładu ciężaru dowodów ze względu na zasady słuszności, znaczne trudności lub zawinione działania drugiej strony

• SN - ilekroć jedna ze stron swoim postępowaniem spowoduje uniemożliwienie lub poważne utrudnienie wykazania okoliczności przeciwnikowi, na którym spoczywał ciężar ich udowodnienia, wówczas na tę stronę przechodzi ciężar dowodu co do tego, że okoliczności takie nie zachodziły,
  
• SN - jeżeli w sprawie ustalono, że stan sanitarny szpitala był wyjątkowo zły i że mógł doprowadzić do infekcji a zakażenie rzeczywiście nastąpiło, prawdopodobieństwo związku przyczynowego między złym stanem sanitarnym a zainfekowaniem organizmu jest tak duże, iż można przyjąć, że powód spełnił swój obowiązek wynikający z art. 6 k.c. Dlatego też w takiej sytuacji, jeżeli strona pozwana twierdzi, iż mimo ustalonego stanu rzeczy infekcja pochodzi z innych źródeł, ciężar dowodu przesuwa się z powoda na pozwanego.
  

Zmianę rozkładu ciężaru dowodu powoduje również wystąpienie domniemań prawnych wzruszalnych. Jest to obowiązek przeprowadzenia tzw. dowodu przeciwieństwa (polegającego na udowodnieniu negacji twierdzeń drugiej strony – wykazaniu ich fałszywości). W odróżnieniu od tzw. dowodu przeciwnego (stanowiącego jedynie wykazanie że twierdzenia drugiej strony są wątpliwe – nie zostały udowodnione lub nie da się ich ustalić).

Odwrócenie ciężaru dowodu powodują również przepisy nakazujące uznanie jakiegoś faktu "w razie wątpliwości" oraz przepisy posługujące się zwrotem "chyba że…".

Zasada kontradyktoryjności

W aspekcie procesowym zas. ciężaru dowodu ma związek z zasadą kontradyktoryjności, wskazując podmioty, które powinny wykazywać aktywność w toku procesu. W tym przedmiocie rozważania SN dotyczą głównie art. 232 kodeksu postępowania cywilnego SN wskazywał, że to strony procesu a nie sąd są dysponentem procesu i ponoszą odpowiedzialność za jego wynik. Powołanie dowodów z urzędu może być odbierane jako naruszenie prawa do bezstronnego sądu, zaś nie powołanie takiego dowodu jedynie w wyjątkowych sytuacjach stanowić będzie uchybienie sądu.

• Wyrok SN z 17.12.1996, I CKU 45/96 Przy rozpoznawaniu sprawy na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego, zmienionych ustawą z dnia 1 marca 1996 r. (…) rzeczą sądu nie jest zarządzenie dochodzeń w celu uzupełnienia lub wyjaśnienia twierdzeń stron i wykrycia środków dowodowych pozwalających na ich udowodnienie ani też sąd nie jest zobowiązany do przeprowadzenia z urzędu dowodów zmierzających do wyjaśnienia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy (art. 232 k.p.c.). Obowiązek przedstawienia dowodów spoczywa na stronach (art. 3 k.p.c.), a ciężar udowodnienia faktów mających dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie (art. 227 k.p.c.) spoczywa na stronie, która z faktów tych wywodzi skutki prawne (art. 6 k.c.).
  
• Wyrok    SN z 14.12.2000 I CKN 661/00: Dopuszczenie dowodu z urzędu jest co do zasady prawem, a nie obowiązkiem sądu, co oznacza, że tylko w wyjątkowych wypadkach może zostać uznane za obowiązek, którego naruszenie jest zarzucalne procesowo.
  
• Wyrok SN z 12.12.2000 V CKN 175/00: Działanie sądu z urzędu może prowadzić do naruszenia prawa do bezstronnego sądu i odpowiadającego mu obowiązku przestrzegania zasady równego traktowania stron (art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji RP).
  

Zarzut naruszenia art. 6 k.c.

W szeregu orzeczeń SN wskazywał, że art. 6 k.c. jako przepis nakładający określone obowiązki na strony a nie na sąd, nie może stanowić samodzielnej podstawy zarzutu kasacji.

• Wyrok z 19.11.1997 Przepis art. 6 KC określa reguły dowodzenia, tj. przedmiot dowodu oraz osobę, na której spoczywa ciężar udowodnienia faktów mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Nie stanowi natomiast samodzielnej podstawy prawnej rozstrzygnięcia, wobec czego powołanie go w kasacji opartej na zarzucie naruszenia prawa materialnego (art. 393¹ pkt 1 KPC) - bez wskazania przepisów tego prawa, z których wynika dochodzone roszczenie - jest niewystarczające
  
• Przepis ten, ustanawiający zasadę rozkładu ciężaru dowodu, nie może doznać naruszenia polegającego na "dowolnej ocenie dowodów", czy naruszeniu zasady swobodnej oceny dowodów, gdyż materii takiej w ogóle nie dotyczy.